A.
Tembung
Tembung
(kata) : Kumpulane wanda (suku kata) kang duwe teges. Tembung kang mung sawanda
diarani wod.
Wernane tembung
Tembung lingga
(Kata dasar) : Tembung kang durung uwah soko asale
Tembung andhahan
(Kata jadian) : Tembung kang wis
owah saka asale kanthi diwenehi Ater ater (Awalan),Seselan (Sisipan),Panambang
(Akhiran).
Ater-ater
·
Ater-ater Hanuswara (swara irung)
Ater-ater hanuswara nduweni sipat “ngluluhake”
tembung lingga.
m
(m+bathik=mbathik)
n (n+tulis=nulis)
ng (ng+kethok=ngethok)
ny (ny+cuwil=nyuwil)
n (n+tulis=nulis)
ng (ng+kethok=ngethok)
ny (ny+cuwil=nyuwil)
·
Ater-ater Tripurasa
Ater-ater
tripurusa nduweni sipat “ora ngluluhake/ ngajegake” tembung lingga.
dak
(dak+pangan=dakpangan)
purusa utama
ko (ko+jupuk=kojupuk) madya purusa
di (di+goreng=digoreng) purusa katelu
ko (ko+jupuk=kojupuk) madya purusa
di (di+goreng=digoreng) purusa katelu
·
Ater-ater liya
a
(a+lungguh=alungguh)
ma (ma+lumpat=malumpat)
ka (ka+gawa=kagawa)
ke (ke+sandhung=kesandhung)
sa (sa+gegem=sagegem)
pa (pa+lilah=palilah)
pi (pi+tutur=pitutur)
pra (pra+tandha=pratandha)
tar (tar+buka=tarbuka)
kuma (kuma+wani=kumawani)
kami (kami+tuwa=kamituwa)
kapi (kapi+temen=kapitemen)
ma (ma+lumpat=malumpat)
ka (ka+gawa=kagawa)
ke (ke+sandhung=kesandhung)
sa (sa+gegem=sagegem)
pa (pa+lilah=palilah)
pi (pi+tutur=pitutur)
pra (pra+tandha=pratandha)
tar (tar+buka=tarbuka)
kuma (kuma+wani=kumawani)
kami (kami+tuwa=kamituwa)
kapi (kapi+temen=kapitemen)
Seselan
um
(..um..+guyu=gumuyu)
in (..in..+carita=cinarita)
el (..el..+siwer=seliwer)
er (..er..+canthel=cranthel)
in (..in..+carita=cinarita)
el (..el..+siwer=seliwer)
er (..er..+canthel=cranthel)
Panambang
i
(kandh+i=kandhani)
ake (jupuk+ake=jupukake)
ne (teka+ne=tekane)
e (omah+e=omahe)
ane (jaluk+ane=jalukane)
ke (kethok+ke=kethokke)
a (dudut+a=duduta)
na (gawa+na=gawakna)
ana (weneh+ana=wenehana)
en (lepeh+en=lepehen)
ku (buku+ku=bukuku)
mu (klambi+mu=klambimu)
e (omah+e=omahe)
ne (teka+ne=tekane)
e (omah+e=omahe)
ane (jaluk+ane=jalukane)
ke (kethok+ke=kethokke)
a (dudut+a=duduta)
na (gawa+na=gawakna)
ana (weneh+ana=wenehana)
en (lepeh+en=lepehen)
ku (buku+ku=bukuku)
mu (klambi+mu=klambimu)
e (omah+e=omahe)
Jinising Tembung:
Tembung
aran (Kata benda) : Sakehing tembung kang tuduh arane
barang.
contone:
(Omah,iman).
Tembung
kriya (kata kerja) : Sakehing tembung kang tuduh pakaryan.
contone:
(Turu,mlaku mlaku).
Tembung
wilangan (Kata bilangan) : Tembung kang tuduh cacah.
contone:
(Siji,separo,kapisan).
Tembung
kaanan (kata sifat) : Tembung kang tuduh kaanan lan
watak. Manggon ing sakmburine tembung aran.
Contone
(Gedhe,sregep,abang).
Tembung
katrangan (kata keterangan) : Tembung kang nerangake tembung
kriya lan liya liyane kejaba tembung aran.
Contone:
(Angler,cepet).
Tembung
tetenger (kata sandang) : Tembung kang nyandhangi tembung
aran.
Contone:
(Si,sang).
Tembung
ancer ancer (kata depan) : Tembung kanggo nggandeng tembung
sajroning ukara.
contone:
(Lan,ing).
Tembung
panyambung (kata sambung) : Tembung kang kanggo nyambung ukara.
contone:
(Dene,nanging).
Tembung
sesulih (kata ganti) : Tembung kang kanggo nyulihi jeneng
barang utawa wong.
contone:
(Aku,iki,apa).
Tembung
pangguwuh (kata seru) : Tembung kang tuduh ngudarasa.
contone: (Adhuh,oh).
Ayahane
tembung (jabatan kata):
Jejer
(Subyek), Wasesa (Predikat), Lesan (Obyek), Katrangan (Keterangan).
1.
Tembung Tanduk (aktif)
Tanduk kriya wantah : Tembung sing
diwenehi ater ater hanuswara tanpa panampang.
Contone: (maju (m+aju))
Tanduk i kriya : Tembung sing
diwenehi ater ater hanuswara lan panambang i.
contone: (nyirami(ny+siram+i))
Tanduk ke kriya: Tembung sing
diwenehi ater ater hanuswara lan panambang ke utawa ake.
Contone: (nyelehake(ny+seleh+ake))
2. Tembung
Tanggap (Pasif)
Tanggap
tripurusa : Tembung sing diwenehi ater ater tripurusa lan panambang i utawa ke.
Contone:
(Dikandhani(di+kandha+i))
Tanggap
na: Tembung sing wenehi seselan in.
Contone:
(Tinuku(tuku+in))
Tanggap
tarung : Tembung dwilingga diwenehi seselan in.
contone:
(Gebuk ginebug(gebug gebug+in))
Tanggap
ka: Tembung sing diwenehi ater ater ka.
Contone:
(kathuthuk(ka+thuthuk))
3. Tembung
Rangkep
Tembung rangkep yaiku sekabehing
tembung sing diwaca kaping pindho, bias sakabehing tembung utawa mung sawandane
bae.
Tembung rangkep ana telung werna,
yaiku:
a. Tembung
Dwilingga, yaiku tembung sing diwaca kaping pindho kabeh linggane.
1)
Dwilingga padha swara
Tuladha:
bapak-bapak
Bocah-bocah
Guru-guru
2)
Dwilingga salin swara
Thuladha
bola-bali
Mrana-mrene
Wira-wiri
3)
Dwilingga semu
Thuladha: ondhe-ondhe
Undur-undur
Andheng-andheng
b. Tembung Dwipurwa, yaiku tembung
sing diwaca kaping pindho mung wanda sing ngarep
Thuladha: laku-lelaku
Jupuk-jejupuk
Tuku-tetuku
c.
Tembung dwiwasana, yaiku tembung-tembung sing diwaca kaing pindho mung wanda
sing mburi.
Thuladha: cekak-cekakak
Cekik-cekiki
Cenges-cengenges
4.
Tembung Camboran (Kata majemuk)
Tembung loro utawa luwih sing
dirangkep dadi siji.
a. Camboran
wutuh : Tembung loro dirangkep tanpa ngurangi wandane.
»Tembung saroja (Sanak kadang).
»Yogaswara. (Dewa dewi).
»Baliswara. (Mahabarata).
»Yogaswara. (Dewa dewi).
»Baliswara. (Mahabarata).
b. Camboran
tugel :
»Tembung garba. (Yaiku (iya+iku)).
»Keretabasa. (Wedang (ngawe+kadang)).
»Tembung garba. (Yaiku (iya+iku)).
»Keretabasa. (Wedang (ngawe+kadang)).
c.
Camboran tunggal :
Tembung loro dirangkep dadi siji tur ora kena dipisahake amarga duwe teges anyar.
contone: (Sakaguru).
Tembung loro dirangkep dadi siji tur ora kena dipisahake amarga duwe teges anyar.
contone: (Sakaguru).
d.
Camboran wudhar :
Tembung loro dirangkep dadi siji nanging ijen ijene tembung isih duwe teges dhewe dhewe.
contone: (Gedhe cilik).
Tembung loro dirangkep dadi siji nanging ijen ijene tembung isih duwe teges dhewe dhewe.
contone: (Gedhe cilik).
B. Ukara (Kalimat)
Ukara
yaiku tembung kang kasusun miturut pranata basa kang maton.
Wernane
ukara:
Ukara
lamba : Ukara kang anduweni jejer lan wasesa.
contone:
(Bapak sare(jejer+wasesa)).
(Aku mangan tela(jejer+wasesa+lesan)).
Ukara
elip : Ukara kang tanpa jejer utawa wasesa.
contone: (Klambiku anyar(jejer+katrangan)).
(Nulisa!(wasesa)).
Ukara
rangkep: Diarani uga ukara rowa (Ukara lamba sing dirangkep loro).
contone: (Ibu lagi masak,bapak ngunjuk kopi).
(Nalika
bapak tindak,ibu tunggu omah).
Ukara
carita (Kalimat tak langsung) : Ukara kang nuduhake kedadean kang dirasa,diweruhi,dirungu
utawa pitutur.
contone:
(Gula iku legi)
Ukara kandha (kalimat langsung).
Bisa rupa :
- Ukara
pitakon (Kalimat tanya): Ukara kang kang kanggo ngudhar barang kang
durung dingerteni.
contone:
(Jenengmu sapa?).
- Ukara
pakon (Kalimat perintah): Ukara kang kanggo murih wong liya nindakake
pakaryan sing karepake.
contone:
(Adusa disik!)
- Ukara
pangajak (Kalimat himbauan): Ukara kanggo murih bebarengan nindakake
pakaryan sing dikarepake.
contone:
(Becike perkara iki dirembug).
- Ukara panjaluk
(Kalimat permohonan): Ukara pakon kang ditembungake kanthi alus.
contone:
(Kulo aturi ngrantos sakuntawis).
- Ukara
umpama: Ukara kanggo ngudarasa lelakon kang wus kebacut.
contone:
(Umpama awakmu mampir,tak wenehi oleh oleh).
- Ukara
pengarep arep: Ukara panjaluk kang kawiwitan tembung sepadhane muga muga.
contone:
(Muga muga Basa Jawa tetep lestari).
- Ukara
janji: Ukara kang mengku pangebang ngebang.